ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΠΛΕΟΝ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΟΤΗΤΑΣ
Από τις πιο συχνές ερωτήσεις ιδιοκτητών σκύλων στο κτηνιατρείο είναι για τη συμπεριφορά των κατοικίδιων τους. Ακόμα και αν υπάρχει κάποιο αμιγώς ιατρικό πρόβλημα, αυτό γίνεται κατανοητό στον ιδιοκτήτη μέσα από τις αλλαγές της συμπεριφοράς του ζώου, π.χ. ο σκύλος μου είναι λιγότερο δραστήριος, τρώει λιγότερο ή πίνει περισσότερο νερό. Πολλοί άνθρωποι όμως και ιδιαίτερα συχνά προβληματίζονται και μας ρωτούν και για τις ενοχλητικές γι’ αυτούς συμπεριφορές των σκύλων τους που δε σχετίζονται απαραίτητα με κάποιο οργανική αιτία. «Ο σκύλος μου θέλει να είναι το αφεντικό του σπιτιού, είναι κυριαρχικός, γι’ αυτό π.χ. γρυλίζει και δεν με αφήνει να πλησιάσω το φαγητό του, τρώει πρώτος, θέλει να βγει πρώτος από το σπίτι, περπατάει μπροστά μου και τραβάει στο λουρί, θέλει να κάθεται σε ψηλότερο σημείο από εμένα, είναι επιθετικός απέναντί μου, αλλά όχι απέναντι στο σύζυγο μου, δεν κάνει ότι του λέω, κτλ». Στα πλαίσια αυτά, ο κτηνίατρος πολλές φορές καλείται να απαντήσει και να διαγνώσει μέσα σε δευτερόλεπτα ή λεπτά στην καλύτερη περίπτωση τα αίτια των ενοχλητικών/προβληματικών συμπεριφορών και να εξηγήσει στον ιδιοκτήτη ότι ο σκύλος του δεν θέλει να είναι το αφεντικό του σπιτιού, αλλά άλλοι λόγοι τον ωθούν σε αυτές τις συμπεριφορές. Πως όμως μια μεγάλη μερίδα των ανθρώπων που έχουν κατοικίδια ή και ασχολούνται επαγγελματικά με αυτά έχουν υιοθετήσει αυτή τη θεωρία, τί συνέπειες έχει το γεγονός αυτό για τα ζώα, τις σχέσεις τους με τον άνθρωπο και ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος του κτηνιάτρου στη διαπαιδαγώγηση της κοινωνίας;
Δεν έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που οι περισσότερες συμπεριφορές του σκύλου περιγράφονταν ως προσπάθειες κυριαρχίας ή κοινωνικής ισορροπίας. Συμπεριφορές, όπως η επιθετική συμπεριφορά, το γάβγισμα, το να πηδάει πάνω σε ανθρώπους, να μην ακολουθεί εντολές που γνωρίζει, έως και το να κάνει τις ανάγκες του μέσα στο σπίτι παρουσιάζονταν ως χρηστικές συμπεριφορές που αποσκοπούν στο να κυριαρχήσει έναντι άλλων σκύλων, ανθρώπων ή άλλων μελών της αγέλης γενικότερα και να ανέλθει κοινωνικά, να γίνει δηλαδή ο κυρίαρχος, το αφεντικό, το Άλφα ζώο της αγέλης.
Σαν να υπάρχει δηλαδή, ένα βαθύτερο κίνητρο που ωθεί το σκύλο στην κάθε του, σχεδόν, συμπεριφορά, διαφορετικό από τα αίτια που τον οδηγούν στην υποφαινόμενη συμπεριφορά, π.χ. ο σκύλος δε γρυλίζει για να προστατέψει το φαγητό του, αλλά για να δείξει το ποιος είναι το αφεντικό.
Ιστορικά, η έννοια της κυριαρχικότητας στο σκύλο υιοθετήθηκε από μελέτες που έγιναν σε λύκους, με την παραδοχή ότι εξελικτικά ο σκύλος είναι απόγονος του λύκου και μοιράζονται παρόμοιες κοινωνικές δομές. Οι μελέτες στους λύκους που κατέληξαν στην κυριαρχικότητα ως αίτιο της επιθετικής/ανταγωνιστικής συμπεριφοράς έγιναν σε λύκους από διαφορετικά μέρη της Αμερικής οι οποίοι ζούσαν όλοι μαζί στο εθνικό πάρκο του Yellowstone, στην Αμερική. Αντίθετα, σύγχρονες μελέτες λύκων στο φυσικό τους περιβάλλον κατέληξαν στο ότι οι λύκοι ζουν σαν ανθρώπινη οικογένεια, γονείς και τα παιδιά τους, σχηματίζουν αγέλες με άλλους λύκους εκτός οικογένειας μόνο αν χρειαστεί να κυνηγήσουν ένα μεγαλύτερο από αυτούς θήραμα και χρησιμοποιούν σπάνια επιθετικότητα μεταξύ τους. Ταυτόχρονα, τονίστηκε πως το γεγονός ότι ξένοι μεταξύ τους λύκοι διαβιούσαν σε ξένο περιβάλλον επηρέασε τα αποτελέσματα των αρχικών ερευνών και ανάγκασε τους λύκους να χρησιμοποιούν επιθετική συμπεριφορά πολύ συχνότερα από ότι γίνεται στη φύση για να κερδίσουν αυτό που θέλουν, π.χ. τροφή, νερό και μέρος για ξεκούραση. Στην πραγματικότητα, κάποιοι λύκοι είναι πιο δυνατοί από άλλους στην μεταξύ τους διαμάχη, αλλά σε άλλες περιστάσεις οι ίδιοι λύκοι θα υποχωρήσουν απέναντι σε διαφορετικούς λύκους, όχι πάντα λόγω του ότι είναι πιο αδύναμοι, αλλά λόγω του ότι δεν έχουν το ίδιο κίνητρο. Για παράδειγμα, κάποιος πεινασμένος λύκος είναι διατεθειμένος να ρισκάρει περισσότερο τη σωματική του ακεραιότητα, να είναι επιθετικός, για να κερδίσει το φαγητό του, ενώ ο ίδιος λύκος σε άλλη περίσταση θα προτιμήσει να υιοθετήσει μια πιο παθητική στάση, χωρίς να ρισκάρει τον πιθανό τραυματισμό του.
Η κυριαρχικότητα δηλαδή μπορεί να περιγράψει σε μια δυαδική σχέση, τη συμπεριφορά του ενός ζώου απέναντι στο άλλο σε μια συγκεκριμένη περίσταση, χωρίς να είναι χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του ζώου το οποίο εκδηλώνεται απέναντι σε οποιοδήποτε ζώο και σε κάθε περίσταση. Μελέτες σε αδέσποτες ομάδες σκύλων δεν έχουν εντοπίσει στεγανές κοινωνικές δομές στη βάση της κυριαρχικότητας-υποτακτικότητας, αλλά σχέσεις που μπορούν να αναδιαμορφώνονται βάση της περίστασης και του κινήτρου του κάθε ζώου.
Είδαμε πως γεννήθηκε η θεωρία ότι η κυριαρχικότητα ευθύνεται για τη συμπεριφορά των λύκων, ας δούμε όμως και πως έγινε η μεταφορά της θεωρίας αυτής από το λύκο στο σκύλο και η αιτιολόγηση της επιθετικότητα στο σκύλο βάση της κυριαρχικότητας. Η θεωρία της κυριαρχικότητας μεταφέρθηκε στο σκύλο θεωρώντας ότι ο σκύλος είναι απόγονος του λύκου, επειδή προήλθε από την εξημέρωση του λύκου. Η αλήθεια όμως, η βιολογική αλήθεια, είναι πως ο σύγχρονος σκύλος με το σύγχρονο λύκο είχαν κάποιον κοινό πρόγονο, και δεν προέρχεται ο ένας από τον άλλον. Από την εξημέρωση του προϊστορικού αυτού κοινού τους πρόγονου και όχι από το λύκο που γνωρίζουμε σήμερα προήλθαν με την πάροδο του χρόνου οι σύγχρονες φυλές σκύλων. Συνεπώς, η μελέτη του σύγχρονου λύκου δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως οδηγός για την κατανόηση της συμπεριφοράς του σκύλου (Εικόνα 1)
Εικόνα 1. Σχηματική περιγραφή της εξέλιξης του λύκου και του σκύλου από τον κοινό τους πρόγονο.
Οι πυλώνες της θεωρίας της κυριαρχικότητας στο σκύλο, το ότι η κυριαρχικότητα είναι η κύρια αιτία της ανταγωνιστικής/επιθετικής συμπεριφοράς των λύκων, μέσω των σύγχρονων ερευνών καταρρίπτονται. Πλέον τα αίτια της κάθε συμπεριφοράς, συμπεριλαμβανομένου της επιθετικότητας, επικεντρώνονται στα συναισθηματικά κίνητρα και τις εμπειρίες του κάθε ζώου και εξατομικεύονται. Για παράδειγμα, τα συχνότερα αίτια επιθετικής συμπεριφοράς στον σκύλο είναι ο φόβος, ο εκνευρισμός, ο πόνος και η συνήθεια, ο σκύλος δηλαδή έτσι να έχει μάθει να συμπεριφέρεται – χωρίς να παρεμβαίνει το συναίσθημα-, αίτια τα οποία δεν αποκλείουν το ένα το άλλο και μπορούν να συνυπάρχουν.
Δυστυχώς, η κυριαρχικότητα δεν είναι μόνο ένα θεωρητικό ζήτημα το οποίο συζητείται μεταξύ των ειδικών, αλλά μια έννοια που έχει επηρεάσει τη συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στο σκύλο. Στην προσπάθεια πολλών ανθρώπων να αποτρέψουν την εκδήλωση ανεπιθύμητης συμπεριφορά, συνήθως επιθετικής, από το σκύλο τους χρησιμοποιείται συχνά βία και καταναγκασμός. Έχει βρεθεί πως οι ανθρώπινες συμπεριφορές αυτές είναι επιβαρυντικοί παράγοντες για την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς από το σκύλο, δηλαδή αντί να μειώνεται ο κίνδυνος εμφάνισης επιθετικής συμπεριφοράς, με τη βία και τον καταναγκασμό ελλοχεύει ο κίνδυνος να αυξηθεί (Casey et al. 2013). Δυστυχώς, η χρήση βίας, συνήθως μέσα από τη χρήση πνιχτών, κολάρων με καρφιά κ.α., ως μέσο επίλυσης προβληματικών συμπεριφορών έχει προβληθεί μέσα από τηλεοπτικές εκπομπές ως ορθή προσφέροντας, φαινομενικά τουλάχιστον, μια γρήγορη λύση σε πολλά προβλήματα. Στην πραγματικότητα όμως, ελάχιστα προβλήματα μπορούν να επιλυθούν μέσα στη λίγη ώρα που κρατάει κάθε εκπομπή, πόσο μάλλον προβλήματα επιθετικότητας που κατά κανόνα είναι ιδιαίτερα περίπλοκα. Παράλληλα, επειδή τα πραγματικά αίτια του προβλήματος καλύπτονται από το πέπλο της κυριαρχικότητας, συνήθως το πρόβλημα επιτείνεται με κίνδυνο να καταστρέφονται οι σχέσεις ανθρώπου-σκύλου.
Πριν κάποιες δεκαετίες, κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και με την ανατροφή των παιδιών, όταν η χρήση τιμωρίας ίσως και βίας επικρατούσε ως άρχουσα αντίληψη, γεγονός το οποίο έχει αντικατασταθεί πλέον από πιο αποτελεσματικές μεθόδους που ως στόχο έχουν να δώσουν τα εφόδια στο παιδί να μάθει ποιο είναι το σωστό και τι πρέπει να κάνει αντί απλά να το αποτρέπουν από αυτό που δεν πρέπει να κάνει. Έτσι και στο σκύλο πλέον, απώτερος σκοπός είναι όχι μόνο να συμπεριφέρεται διαφορετικά, αλλά να αλλάξουν τα συναισθηματικά κίνητρα που τον ωθούν στην ανεπιθύμητη συμπεριφορά και να υιοθετήσει μια καινούργια επιθυμητή συμπεριφορά, χωρίς κάθε στιγμή να πρέπει ο ιδιοκτήτης του να το διορθώσει για τα λάθη του. Στα σκυλιά, όπως και στα μικρά παιδιά, είναι πιο αποτελεσματικό να τους δώσουμε να καταλάβουν τι θέλουμε να κάνουν, παρά απλά να τα αποτρέπουμε από αυτό που κάνουν.
Η επιθυμία κάθε ιδιοκτήτη είναι να αποκτήσει την ικανότητα να επηρεάζει το σκύλο του με σκοπό αυτός να ακολουθεί πρόθυμα και οικειοθελώς την επιθυμητή από τον ιδιοκτήτη συμπεριφορά, χωρίς να χρειάζεται ο ίδιος να τον καθοδηγεί και να τον διορθώνει. Η περιγραφή αυτή είναι ο ορισμός του ηγέτη που όπως γίνεται κατανοητό δεν έχει να κάνει με την κυριαρχικότητα (Dubrin, 1990). O εξαναγκασμός που προϋποθέτει η κυριαρχικότητα παράγει παθητική αντίσταση, η οποία απαιτεί συνεχή καθοδήγηση, και συνήθως δεν είναι αποτελεσματικός τρόπος για να αποδώσει την επιθυμητή συμπεριφορά.
– Επιβράβευση της επιθυμητής συμπεριφοράς αμέσως μετά τη συμπεριφορά. Επιβράβευση σημαίνει οτιδήποτε αρέσει στο ζώο, π.χ. χάδι, παιχνίδι, λιχουδιά ή και ένα «Μπράβο».
– Αγνοούμε την μη-επιθυμητή συμπεριφορά (αν είναι δυνατόν να αγνοηθεί και δεν είναι επικίνδυνο, π.χ. δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ένα σκύλο που δαγκώνει).
– Αποφεύγουμε τη χρήση τιμωρίας, ιδιαίτερα φυσικής βίας και βοηθημάτων, όπως ο πνίχτης, κολάρο με καρφιά κτλ. Συγκεκριμένα, σε περιστατικά επιθετικότητας η χρήση τιμωρίας μπορεί να αποβεί μέχρι και επικίνδυνη για τη σωματική ακεραιότητα των ιδιοκτητών.
– Συνέπεια στη συμπεριφορά μας. Να αποφασίσει όλη η οικογένεια μαζί τους κανόνες του σπιτιού, π.χ. ο σκύλος επιτρέπεται να κοιμάται στο κρεβάτι, επιτρέπεται να ανεβαίνει στον καναπέ, και να τους ακολουθούν όλα τα μέλη της οικογένειας. Αν για παράδειγμα, μια μέρα βρέξει και ο σκύλος είναι λερωμένος πρέπει να τον καθαρίσουμε και όχι να του απαγορεύσουμε επίμονα να μην ανέβει στον καναπέ, γιατί δε θα καταλάβει το γιατί. Ή αν όταν είμαστε χαρούμενοι αποτρέπουμε το σκύλο μας να ανέβει στον καναπέ ενώ όταν είμαστε στεναχωρημένοι τον φωνάζουμε να κάτσει μαζί μας για να μας κάνει παρέα, δε θα καταλάβει τι είναι αυτό που πραγματικά του ζητάμε να κάνει.
– Αν κρίνουμε πως χρειάζεται να παραπέμψουμε τον ιδιοκτήτη για περαιτέρω βοήθεια, επιλέγουμε επαγγελματίες που δε χρησιμοποιούν τιμωρία ή μέσα εκφοβισμού, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ιδανικά αφού πρώτα τους επισκεφτούμε για να δούμε τη δουλειά τους.
Οι κτηνίατροι είμαστε οι πρώτοι που θα δούμε ένα ζώο από τι πρώτες κιόλας μέρες της ζωής του και ο ιδιοκτήτης του πρώτους εμάς θα ρωτήσει για τυχόν προβλήματα που αντιμετωπίζει με το κατοικίδιο του. Η σωστή ενημέρωση και διαπαιδαγώγηση των ιδιοκτητών για τη συμπεριφορά του σκύλου τους, για το ότι ο σκύλος τους δεν είναι κυριαρχικός, έχει ανάγκες που οφείλουμε να σεβαστούμε και κάποιες απλές συμβουλές για το πώς να συμπεριφερθούν απέναντί του, μπορούν να συντελέσουν στη πρόληψη προβληματικών συμπεριφορών, στη βελτίωση των σχέσεων ανθρώπου-σκύλου και στην προάσπιση της ευζωίας τόσο των ανθρώπων, αλλά τόσο και του σκύλου.
Επιμέλεια άρθρου
Χρήστος Η. Καραγιάννης, Κτηνίατρος
MSc, MRCVS, Ειδικευόμενος του Ευρωπαϊκού Κτηνιατρικού Κολλεγίου Συμπεριφοράς Ζώων (ECAWBM), Animal Behaviour Clinic, University of Lincoln
ckaragiannis@animalbehaviour.co.uk
Πηγή : www.diagnovet.gr